IV. Murat Devri Doğu Seferlerinde Nehir Taşımacılığı…
Bağdat ve Basra taraflarına yürütülen seferlerde Dicle Nehri’nin yanında kullanılan diğer suyolu güzergâhı Fırat Nehri’ydi. Fırat Nehri üzerinden taşımanın başladığı yer Birecik’ti10 . Öyle ki Fırat Nehri Toroslardaki sarp, engebeli arazideki akış hızı yüksek ve dar geçitlerinden yol aldıktan sonra Birecik’ten itibaren ulaşım için elverişli bir güzergâhta seyretmekte ve bu noktadan itibaren -Dicle’de olduğu gibi- sallar yahut keleklerle Basra’ya kadar tek yönlü taşımacılık yapılmaktaydı11. Birecik İskelesi’nden mutat yürütülen ticari taşımacılığın yanında askerî ihtiyaçlar doğrultusunda da önemli ölçüde nakliyat yürütülmüştü. Birecik bu esnada sadece askerî amaçlı taşımacılığın başlangıç noktası olarak değil, aynı zamanda bu taşımacılık için gerekli küçük ölçekli teknelerin inşa merkezi olarak da rol almıştı. Özellikle XVI. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak, Bağdat ve Basra merkezli askerî operasyonlarda Birecik’e bu çerçevede emirler gönderilmişti. Mesela 1552 senesinde Halep zaimlerinden Mustafa’nın nezaretinde 300 adet geminin/sandalın inşası istenmişti12. XVI. yüzyılın ikinci yarısında Basra’da ortaya çıkan Ulyanoğlu isyanı esnasında da Birecik’ten askerî amaçlı gemi inşası istenmişti. Bu çerçevede A‘zaz ve Kilis sancağı beyi Canbolad Bey’den 1565 tarihinde 400 adet geminin inşası talep edilmişti. Bu gemilerin 250 adedi asker, 150 adedi ise zahire taşımak maksadıyla yapılması öngörülmüştü13 . Birecik merkezli olarak Fırat suyolunda kullanılmak üzere askerî taşımacılık amacıyla bir başka gemi inşa faaliyeti XVII. yüzyılın başında gerçekleşmişti. Buna göre Kuyucu Murat Paşa’nın Celali seferi esnasında, eşkıyalar elinde bulunan Bağdat’a yapılması planlanan bir askeri hareket için 100 adet geminin/teknenin tamiri bitirilip, sefere hazır hale getirilmişti14 . Bununla beraber XVII. yüzyılda askerî amaçlarla Fırat ve Dicle suyolunun en yoğun kullanıldığı zaman dilimi IV. Murat dönemiydi. Nitekim Bekir Subaşı hadisesinden sonra Bağdat’ın Safevi Devleti’nce işgal edilmesinin akabinde, Osmanlı Devleti’nin dış siyasetinin merkezine Bağdat meselesi oturmuştu. Bağdat’ın geri alınmasına kadar muhtelif askerî operasyon denemeleriyle devam eden bu süreçte, sefer organizasyonlarının bir parçası olarak nehir taşımacılığı da yapılmıştı.
KAYNAK
Sufunu’l-İslamiyye alâ Hurufi’l-Mu’cem, İskenderiye 1974, s. 134. R. Dozy, Supplement Aux Dictionnarres Arabes, C.2, Brill, Leyde 1881, s.493. 5 Cengiz Orhonlu-Turgut Işıksal, “Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Hakkında Araştırmalar Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 17-18 C. XIII, s. 91. 6 Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Mühimme Defteri (Bundan sonra MD),7, h. 305, s. 117. 7 Metin Tuncel, Abdülkerim Özaydın, “Cizre” DİA, C.8, İstanbul 1993, s. 37, 39. 8 MD, 7, s. 257, h. 719. 9 Orhonlu-Işıksal, agm, s. 95-96. 10 Orhonlu-Işıksal, agm, s. 79; Nejat Göyünç, “Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat”, Belleten, C. LXV, S. 243, Ankara 2001, s. 656, 659. 11 M. Streck, “Birecik”, İA., C. II, MEB Yay., İstanbul 1979, s. 629-631; Ahmet Yiğit, “Osmanlı Devleti'nin Payas ve Birecik Limanları üzerinden Bağdat’a Askeri Malzeme Nakline Dair Ayıntab Şer’iyye Sicillerinden Bazı Belgeler”, 38. ICANAS Bildiri Kitabı, C. VII, Ankara 2012, s. 3398-3399. 12 Ali Yılmaz, XVI. Yüzyılda Birecik Sancağı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1996, s.169. Ali Yılmaz, “Birecik’te Gemi İnşası”, Uluslararası Türk Denizcilik ve Piri Reis Sempozyumu 26-29 Eylül 2013, Türk Denizcilik Tarihi Bildiriler, 6. Cilt, TTK. Yay., Ankara 2014, s. 103-104.
History Studies